Фалсафаи тоҷик дар асрҳои миёна. Муҳамад Ғазолӣ

Муҳамад Fазолӣ (1058-1111) аз ҷумлаи бузургтарин мутафаккирони тоҷику форс аст, ки дар рушду ривоҷи тамаддуни тамоми халқҳои Шарқи мусулмонӣ нақши ниҳоят бузург бозидааст. Таъсири осори ӯ, аз ҷумла «Мақосид-ул-фалосифа», «Таҳофут-ул-фалосифа», «Кимиёи саодат», «Эҳё ул-улумуд-дин», «Ал-мунқизмин -аз зулол» ва «Насиҳат ул-мулук» дар такомули афкори фалсафӣ, каломӣ, динӣ, ахлоқӣ сиёсӣ ва тасаввуфии халқҳои гуногун ва мутафаккирони равияҳои мухталифи фикрӣ дар тӯли таърих равшан мушоҳида мешавад. Муҳаммади ғазолӣ дар такомули афкори худ ду марҳиларо тай кардааст. Марҳилаи аввал, солҳои 80 қарни XI ва нимаи аввали солҳои навади қарни XI -ро дар бар мегирад. Дар ин давра, ӯ аз пайравони собитқадами калом будааст. Марҳилаи дуюм, нимаи дуюми солҳои навадуми қарни XI ва ибтидои садаи XII — ро фаро мегирад.

Fазолӣ каломро беш аз пеш бо фалсафа омехта, онро аз доираи  баҳсҳои соф каломӣ берун бурд ва   ба усули   равиши фалсафӣ даровард. ҳадафи ӯ   дар ин маврид иборат   аз ин буд,   ки   каломро ба   як низоми   афкори ақлонӣ, мантиқӣ ва истидлолӣ табдил   диҳад, то ки вай   ба   фалсафа ва бидъатҳои гуногун муқовимат карда тавонад. Ин тамоюлоти афкори ӯ ҳанӯз дар «Мақосид ул-фалосифа» ном асараш зоҳир шуда буд. «Аз ман менависад, — ӯ,- ҳастӣ, ки сухане дар боби намудор сохтани иштибоҳот ва хатоҳои фалсафа баён кунам. Чун иттилоъ ёфтам бар мазоҳи фосила пеш аз иҳота бар мадраки он номумкину муҳол менамуд ва ба тирандозӣ дар торикӣ монанд буд, беҳтар он дидам нахусторо ва мӯътақидоти фалосифаро бишносӣ, то бар таноқуси ақоиди эшон беқтар воқиф гардӣ. Аз ин рӯ, бар он шудам, ки сухане бар сабили эҷоз дар баёни ақоиди фалсафа эрод кунам, ва танҳо мақсуди ман тафҳими назариёти онҳост… Ба ҳамин ҷиҳат, бе он ки ташхис дода шавад, ки кадоме аз суханони эшон бардҳақу савоб ва кадоме мухолиф ба ҳақ ва носавоб аст, мӯътақидот ва адилаи эшон дар қалам омада ва ҳашву завоид ҳифз гардидааст» (Мақосид-ул фалосифа, – Теҳрон, 1331, саҳ.5).

Баъди омeхтани фалсафаи машшоъe дар асарҳои машҳураш «Таҳофут-ул-фалосифа», «Эҳё-ул-ул ум-уд-дин», «Кимиёи саодат» ва «Ал-мунқиз» арза медорад, ки вай бештар он усули фалсафаи даҳриён, асҳоби ҳаюло ва машшоиёнро мавриди нақд қарор додааст, ки ба дини ислом ва назариёти калом созгор набудааст. Масалан, ҳангоми ҳалли масъалаи оё оламро Худо офаридааст ва ё он аз қадим мавҷуд буд?, Fазолӣ ақидаи динии каломро дар бораи хилқати (офариниши) олам ва фанопазирии он бешаку шубҳа қабул намуда, назарияи машшоии азалият ва абадияти оламро инкор кардааст. Яке аз далелҳои файласуф барои исботи офариниши олам ин аст, ки: «Дар олам ҳаводисе, ки рух медиҳанд, илали худро доранд. Муҳол аст гуфта шавад, ки баъзе аз ҳаводис иллати баъзеи дигар бошанд ва ин билниҳоя идома ёбад. Иисони оқил инро бовар надорад. Агар чунии амр имкон дошта бошад, дар он сурат шумо холиқро метавонед инкор бикунед ва метавонед аз Воҷибулвуҷуд, ки мумкинулвуҷуд маълуми ӯст, ҳарф назанед. Вале агар силсилаи ҳаводис ҳад дошта бошад, пас ин ҳад бояд мавҷуди азалӣ бошад. Дар ин сурат файласуфон аз тарафи мавҷуди азалӣ офарида шудани он чизеро, ки ибтидои замонӣ дорад, бояд эътироф кунанд» (Избранные произведения мыслителей стран Ближнего и Среднего Востока, стр.437).

Fазолӣ дар ин фикри худ яке аз заъфҳои фалсафаи машшоъро, ки тамоми вуҷудро ба Воҷибулвуҷуд ва мумкинулвуҷуд чудо мекунад, ба таври саҳеҳ муайян карда, ба асли илмият ҳамчун бурҳони офариниши олам истинод мекунад. Боиси таваҷҷӯҳ, аст, ки Fазолӣ усули илмиятро барои офариниши олам далел оварда, баъдан, чунон ки дида мешавад худ онро инкор мекунад.

Сомона бо шарофати таблиғот фаъол аст
ҚаблӣФалсафаи тоҷик дар асрҳои миёна. Ашъария
БаъдӣАфкори ичтимои ва сиёсии Абунасри Форобӣ (аль Фараби)