Дигар намояндаи ин мактаби фалсафӣ Абулаббос Муҳаммад бини Муҳаммад Эроншаҳрӣ (ваф.873) мебошад,ки ҳамчун ҳакими забардасти фарҳанги исломӣ маъруф мебошад.Тибқи иттилои сарчашмаҳо,вай китобе бо номи «Ҷалил ва асир» навишта будааст,ки он бо сабабҳои номаълум боқӣ намондааст.
Носири Хусрав дар асари худ «Зод ул мусофирин» аз Эроншаҳрӣ ном бурдааст ва номгӯи осори ӯро зикр кардааст. Аз ишораҳои ӯ бармеоянд,ки ин Эроншаҳрӣ илова бар ин ки дар ҳайат, нуҷум ва риёзӣ устод будааст,ҳаким ва файласуф низ буда, нисбат ба Муҳаммад бини Закариёи Розӣ ҳаққи устодӣ доштааст.
Дар бораи ҷаҳонбинии Эроншаҳрӣ лозим донистем, ки мулоҳизаҳои Носири Хусравро аз «Зод ул- мусофирин» ва «ҷомеъ — ул – ҳикматайн»-и ӯ айнан биёварем, зеро ба ҷуз ин сарчашмаҳо дигар маълумоти басандае доир ба афкори фалсафии Эроншаҳрӣ пайдо накардем.
Носири Хусрав мегӯяд:(1)…асҳоби ҳаюло, чун Эроншаҳрӣ ва Закариёи Розӣ ва ҷуз эшон гуфтанд, ки ҳаюло ҷавҳари қадим аст»ва Муҳамад бини Закариё панҷи қадимро собит кардааст, яке ҳаюло,дуи дигар замону макон ва дуи дигар нафсу Бори субҳона.
(2)…ҷумлае,ки ёд кардем, қавли он гурӯҳе ҳаст,ки арконро қадим гуфтанд. Чун Ҳаким Эроншаҳрӣ, ки маъниҳои фалсафиро ба алфози динӣ иборат кардааст, андар китоби «Ҷалилу асир» мардумро бар дини ҳақ ва шинохти тавҳид таблиғ кардааст. Пас аз ӯ чун Муҳаммад бини Закариёи Розӣ ,ки қавлҳои Эроншаҳриро ба алфози зишти мулҳидона бозгуфтааст ва маъниҳои устод ва муқаддами хешро андар ин маъонӣ ба иборатҳои муваҳҳаш бигзоридааст, то касонеро,ки китобҳои ҳакимонро нахонда бошанд, ба шубҳа афтанд,ки ин маъниҳо худ истихроҷ кардааст. Ва аз он қавлҳои неку, ки Эроншаҳрӣ гуфтааст,яке доир ба қидамии макон аст, ки гуфтааст «макон қудрати зоҳирии Худост»ва далел ба дурустии ин қавл овардааст, ки қудрати Худой он бошад,ки мақдурот андар ӯ бошад.Ва мақдуроти ин аҷсоми мусаввар аст ,ки андар макон аст. Ва чун аҷсоми мусаввар,ки мақдурот аст, аз макон берун нестанд. Дуруст шуд,ки халоъ ,яъне макони мутлақ қудрати Худой аст. Қудрати зоҳирӣ,ки ҳамаи мақдурот андар ӯянд ва зишт кардани Муҳаммад Закариё ин қавли некӯро чунон аст, ки гуфтааст: «қадим панҷ аст,ки ҳамеша буданд ва ҳамеша бошанд, аз ин қарор: Худой, нафс, ҳаюло,макон,замон»ва зиштгӯитар аз он бошад,ки Холиқро бо махлуқ андар як ҷинс шумурд.
(3) Ва аз қавлҳои некӯ, ки Ҳаким Эроншаҳрӣ андар қадимии ҳаюло ва макон гуфтааст, Закариёи Розӣ онро зишт кардааст, он аст, ки Эроншаҳрӣ гуфт: «Эзид таъоло ҳамеша сонеъ буд ва вақте набуд, ки ӯро сунъ набуд то аз ҳоли бесунъӣ ба ҳоли сунъ омад ва ҳолаш бигашт, ва чун воҷибаст, ки ҳамеша сонеъ буд, воҷиб омад, ки ончи сунъӣ ӯ бар ӯ падид омад, қадим бошад. Ва сунъи ӯ бар ҳаюло падид ояндааст, пас ҳаюло қадим аст. Ва ҳаюло далели қудрати зоҳирии Худой аст. Ва чун ҳаюлоро аз макон чора нест ва ҳаюло қадим аст, воҷиб ояд, ки макон қадим бошад».Ва зишт кардани Закариёи Розӣ он қавлро бад –он аст,ки гуфт: «Чун андар олам чизе падид ҳаме наояд магар аз чизи дигар, ин ҳол далел аст бар он ки ибдоъ (офариниш) муҳол аст ва мукин нест,ки Худой чизе падид оварад на аз чизе, ва чун ибдоъ муҳол аст воҷиб ояд,ки ҳаюло қадим бошад.Ва чун ҳаюлоро,ки қадим аст, аз макон чора нест, пас макон кадим аст». Он сухани некӯ ва маънии латифро бад- ин иборати зишт бозгуфт то мутобеони ӯ аз бединон ва мудаббирони олам ҳамепиндоранд,ки аз зоти хеш илме истихроҷ кардааст,ки он илми илоҳӣ аст, ки ҷуз ӯ онро касе надошт ( аз саҳифаҳои 73,98,102-103 ва 443-и китоби «Зод ул-мусофирин»-и Носири Хусрав иқтибос гирифта шудааст).
Дар китоби «Баён ул- адён» низ омадааст: « Ин мард Муҳаммад бини ал- Эроншаҳрӣ буд ва даъвои нубувват дар Аҷам кард ва маводе ҷамъ карду ба форсӣ гуфт,ин ваҳй аст, ки ба ман расидааст.
Ҳарчанд Ибни Ровандӣ ва Эроншаҳрӣ асҳоби ҳаюло буданд, вале дар назария ва ақидаҳои фалсафиашон тафовутҳои муҳим ба назар мерасад. Масалан, Ибни Ровандӣ баъд аз пайвастан ба фалсафаи асҳоби ҳаюло Офаридгорро ба куллӣ эътироф намекард ва на танҳо ҳаюло, балки оламро низ ҷовидонӣ медонист. Эроншаҳрӣ бошад,ба қадимияти ҳаюло қоил буд, вале ақида дошт, ки он далели қудрати Худованд аст.
Бархилофи таъсири амиқи фалсафаи юнонӣ дар миёни мутафаккирони исломӣ, гурӯҳе низ буданд, ки аз пазируфтани бечунучарои он канорагирӣ ҷуста, мекӯшиданд то бо илтифоту озмоиши мактабҳои фалсафӣ ва мафкуравии гугогун равиши фалсафии мустақиле падид оваранд. Аксари онҳо озодандеш буданд. Ин мутафаккирон- Абӯбакри Розӣ, Абӯалои Маъарӣ ва Абӯрайҳони Берунӣ буданд.
