Низоми ҳуқуқи кишвар падидаи васеъ ва фарох буда, дар худ манбаъҳои ҳуқуқэҷодкунӣ, сарчашмаҳои ҳуқуқӣ, раванди ҳуқуқтатбиқкунӣ ва ҳатто сатҳи шуури ҳуқуқию маданияти ҳуқуқиро фаро мерирад. Низоми ҳуқуқ сохти дохилии фазои ҳуқуқист, ки аз меъёри ҳуқуқ, институти ҳуқуқ ва соҳаи ҳуқуқ иборат аст. Дар низоми ҳуқуқ мавқеи меъёри ҳуқуқ ва соҳаҳои ҳуқуқӣ назаррас аст. Бе унсурҳои номбаршуда низоми ҳуқуқро тасаввур кардан душвор аст. Мафҳуми низоми ҳуқуқ аз низоми ҳуқуқӣ фарқ дорад, охирӣ васеътар Буда, дар он ба ғайр аз унсурҳои таркибии ҳуқуқ низоми қонунгузорӣ, маданияти ҳуқуқӣ, амалияи ҳуқуқӣ, ҳуқуқэҷодкунӣ, инчунин муносибатҳои ҳуқуқӣ, маҷмӯи санадҳои ҳуқуқӣ, мақомоти ваколатдори ҳуқутатбиқкунанда ва ҳатто баъзан аз олимон мақомоти ҳуқуқэҷодкунандаро низ шомил медонанд.
Мафҳум ва таркиби муносибатҳои ҳуқуқӣ.
Муносибатҳои ҳуқуқӣ. Муносибати ҳуқуқӣ он гурӯҳи муносибатҳои ҷамъиятист, ки бо меъёрҳои ҳуқуқ ба танзим дароварда мешавад. Муносибати ҳуқуқӣ аз се қисмати таркибӣ иборат аст: субъект, объект ва мазмун. Мазмуни муносибати ҳуқуқиро ҳуқуқу ӯҳдадориҳои тарафҳо муайян мекунад. Ба сифати субъекти шахси мукаллафи ба синну соли муайян расида ва ё шахси ҳуқуқуқӣ ташкил медиҳад. Объекти муносибатҳои ҳуқуқиро неъматҳои моддӣ, маънавӣ ва шаклҳои дигари манфиати субъектҳо ташкил медиҳад.
Мафҳум ва принсипҳои ҳуқуқэҷодкунӣ. Ҳуқуқэҷодкунӣ фаъолияти расмии мақомоти ваколатдори давлатӣ ва халқ аст, ки тавассути он меъёрҳои ҳуқуқ дар шаклҳои муайян эҷод карда мешавад. Принсипҳо ва асосҳои роҳбарикунандаи ҳуқуқэҷодкунӣ мухталиф аст. Дар давлати демократӣ чунин рукнҳои он муҳим аст: ошкорбаёнӣ, демократӣ, мувофиқ будан ба ҳаёти воқеӣ, таҳлили илмӣ, муҳокимаи расмӣ, даврагӣ будани раванди қабули санад, ваколатдор будани мақомот ва ё субъект ва амсоли инҳо. Ҳуқукэҷодкунӣ вобаста ба субъектон мумкин аст ба ҳуқуқэҷодкунии мақомоти давлатӣ ва халқӣ ҷудо намуд. Дар аввалӣ мақомоти ваколатдори давлатӣ Маҷлиси Олӣ ва дигар мақомоти расмӣ ҳуқуқ эҷод менамояд. Дар ҳолати дуюм бошад халқ тавассути райъпурсӣ аз навъҳои мухталифи меъёрҳои ҳуқуқ дастгирӣ менамояд. Ҳуқуқэҷодкунӣ дар низоми ҳуқуқии кишвар, мавқеи марказиро дар низоми ҳуқуқӣ ишғол менамояд.
Сарчашмаҳои ҳуқуқ гуфта, шаклҳои зохирии ифодаёбии меъёрҳои ҳуқуқро меноманд, ки дар шакли қонунҳо ва санадҳои зерқонунӣ ва ё дигар навъҳои санадҳои меъёрҳои ҳуқуқӣ баромад мекунад. Қонун ва санадҳои зерқонунӣ. Қонун санади олии ҳуқуқист, ки аз ҷониби мақомоти ваклатдори давлатӣ ва халқ қабул гардида муносибатҳои нисбатан муҳими иҷтимоиро ба танзим медарорад. Санадҳои зерқонунӣ дар асоси қонунҳо аз ҷониби мақомоти иҷроияи марказӣ ва дигар мақомотии салоҳиятдор қабул мегардад. Санадҳои зерқонунӣ ба қонунҳо бояд мувофиқат кунанд. Навъҳои сарчашмаҳои ҳуқуқӣ дар Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи санадҳои меъёрӣ ҳуқукӣ», ки соли 2009 қабул шудааст ба пуррагӣ муқаррар шудааст. Аз назари қувваи ҳуқуқӣ Конутитутсияи ҶумҳурииТоҷикистон қувваи олии ҳуқуқиро дошта, мустақиман амал мекунад ва ин мазмун дар қисми 1 моддаи 10 Конститутсия инъикос ёфтааст.
Дар низоми ҳуқуқӣ меъёрҳои ҳуқуқӣ ва муносибатҳои ҳуқуқӣ мавқеи асосиро ишгол меунанд. Маҳз дар заминаи меъёрҳои ҳуқуқӣ вобаста ба муносибатҳо соҳаҳои ҳуқуқӣ ҳамчун маҷмӯи соҳаҳои сифатан якхела тасниф мешаванд. Меъёри ҳуқуқ қоидаи рафтори дар санади меъёрии ҳуқуқӣ инъикосгардидааст, ки муносибатҳои ҳуқуқиро муайян мекунад, ба танзим медорорад ва ё манъ менамояд. Меъёри ҳуқуқӣ одатан аз се унсур: гипотеза, диспозитсия ва санксия иборат аст. На ҳама меъёрҳои ҳуқуқӣ ин се қисматро доранд. Меъёрҳои ҳуқуқӣ вобаста ба тарзи таъсиррасониашон ба намудҳои ҳуқуқдиҳанда, ваколатдордиҳанда, манъкунанда, ӯҳдадоркунанда; вобаста ба мазмун ва усули танзимашон диспозитивӣ ва императивӣ ва вобаста ба мазмун ва таркибашон моддӣ ва мурофиавӣ мешаванд.
