“Искандарнома”-и Низомии Ганҷавӣ – Хамса

“Искандарнома”-и Низомии Ганҷавӣ – Хамса. Искандарнома-и Низоми Ганчави – Хамсаи Низоми.


“Искандарнома” маснавии панҷуми Низомии Ганҷавист. Он аз ду қисм: “Шарафнома” ва “Иқболнома” иборат буда, дар ҳудуди соли 1203 навишта шудааст.

Шоир ҳангоми эҷоди достони Искандар аз сарчашмаҳои гуногун, аз он ҷумла таърихҳои яҳудию насронию паҳлавӣ, аз нусхаҳои пароканда истифода намудааст. Бинобар қавли ӯ, аммо дар ҳеч яке аз манбаъҳо достони Искандар дар як навард, ба таври муносиб, нигорида нашуда будааст. Бинобар ин ҳангоми ба назм даровардани он муаллифро лозим омадааст, ки маълумоти мавҷударо пешу қафо созад ва аз онҳо мағзашонро бигирад.

Низомӣ махсусан ба хидмати бузурги Фирдавсӣ дар баёни достони Искандар ишора кардааст ва гуфтааст, ки соҳиби “Шоҳнома” аз номаҳои дар бораи Искандар мавҷуда танҳо ҳамонҳоеро гирифтааст, ки аз вай гузираш набуд.

Сухангӯйи пешина – донои Тӯс,
Ки орост рӯйи сухан чун арӯс,

Сомона бо шарофати таблиғот фаъол аст

Дар он нома, к-он гавҳари суфта ронд,
Басе гуфтаниҳо, ки ногуфта монд…

Нагуфт, он чи рағбатпазираш набуд,
Ҳамон гуфт, к-аз вай гузираш набуд.

Эроди дигаре, ки муаллифи “Искандарнома” ба манбаъҳои ин достон гирифтааст, дароз будани достон дар баёни онҳост. Бинобар ин ӯ лозим донистааст, ки онҳоро аз олудагиҳо, аз нақлу ривоятҳои иловагӣ ҷудо созад.

Дигар ҳар чӣ карданд аз бостон,
Ба гуфтан дароз омадӣ достон…

Зарурат шуд ин шуғлро сохтан,
Чунин номаи нағз пардохтан…

Низомӣ, ки дар ришта гавҳар кашид,
Қаламдидаҳоро қалам даркашид.

Ба носуфта дурре, ки дар ганҷ ёфт,
Тарозуи худро сухансанҷ ёфт.

Ман аз оби ин нуқраи тобнок
Ҷудо кардам олудагиҳои хок.

Аз рӯйи гуфтаи Низомӣ, муаллифони сарчашмаҳо дар тасвири чеҳраи Искандар ба се гурӯҳ тақсим шудаанд. Гурӯҳе онро подшоҳи соҳибсарир, гурӯҳе ҳамчун ҳаким ва севумиҳо ҳамчун пайғамбар тасвир намудаанд.

Гурӯҳеш хонданд соҳибсарир,
Вилоятситон, балки офоқгир.

Гурӯҳе зи девони дастури ӯ
Ба ҳикмат навиштанд маншури ӯ.

Гурӯҳе зи покию динпарварӣ
Пазиро шудандаш ба пайғамбарӣ.

Соҳиби “Искандарнома” эълом доштааст, ки ӯ аз ин се донае, ки доноёни гузашта фишондаанд, дарахти баруманде хоҳад нишонд.

Ман аз ҳар се дона, ки доно фишонд,
Дарахте баруманд хоҳам нишонд.

Нахустин дар аз подшоӣ занам,
Дам аз кори кишваркушоӣ занам.

Зи ҳикмат баророям он гаҳ сухан,
Кунам тоза таърихҳои куҳан.

Ба пайғамбарӣ кӯбам он гаҳ дараш,
Ки хонад Худо низ пайғамбараш.

Се дар сохтам ҳар даре кони ганҷ,
Ҷудогона бар ҳар даре бурда ранҷ.

Ба он ҳар се дарё, ба он ҳар се дур,
Кунам домани ҳар ду аз ганҷ пур.

Низомӣ агарчи ҳам аз подшоҳӣ, ҳам аз ҳакимӣ ва ҳам аз пайғамбарии Искандар сухан кардааст, мавзӯи асосии “Искандарнома” баёни “роҳи маонӣ”-ро пеш гирифтани Искандар, фаррухсират ва ҳушманд будани ӯ, аз ромиш сӯйи дониш рӯ оварданаш мебошад.

Сикандар, ки роҳи маонӣ гирифт,
Пайи чашмаи зиндагонӣ гирифт.

Барои ҳамин ҳам шоир аз баёни маҳз ва таваҷҷуҳи хос ба лашкаркашиҳои Искандар, зӯри теғи ӯ, зӯри бозуи ӯ сарфи назар кардааст ва онро ба тариқи ниҳояти ихтисор ва феҳриствор “дар як варақ” баён намудааст. Диққат ва таваҷҷуҳи асосиро ба зӯри хирад, ақл, дониш, маонии ӯ равона кардааст.

Искандар ҳар ҷо, ки рафта, ҳама ӯро ихтиёрӣ ва ба хушӣ пазиро шудаанд. Ҳидоят кардани Хизр дар гуфтани достони Искандар ва дар он ҷо доштани сурушҳо (фариштаҳо, ваҳй), ҳотифон (ғайбдонон), пирони доно ва зоҳид низ гувоҳӣ бар он аст, ки барои муаллиф маҳз аз ҳамин ҷиҳат шахсияти қаҳрамон арзиш дорад.

Оина сохтани Искандар, афсӯс хӯрданаш аз куштани Доро, ҷонибдори дини дуруст буданаш, китобҳои форсӣ, ҳикмати мардумони дунёро гирд овардан, тарҷума кардан ва бурдани онҳо ба Юнон, майл ба шунидани афсонаву ҳикоят доштанаш, дар суроғи оби ҳайвон ба олами зулумот рафтани ӯ, ҷустуҷӯйи шаҳри ободе, ки ҳаргиз намирад дар ӯ ҳеч кас, сабақ гирифтанаш аз донишмандон, шунидани хирадномаҳои онҳо, муҳтоҷи дониши онҳо буданаш ва ниҳоят расидани ӯ ба пайғамбарӣ тасдиқ бар он қазия мебошад.

Ҳадафи аслии Низомии Ганҷавӣ аз офаридани чунин чеҳраи рӯҳонии Искандар таъкиди ду нуктаи бисёр муҳим мебошад: 1. Бақои давлат дар дониш ва маърифат мебошад; 2. Инсон миранда аст, давлату сарват, дороӣ гузаранда аст, ҷовидонӣ дониш ва маърифат аст.

Ормонӣ сохтани чеҳраи Искандари Мақдунӣ дар адабиёти форсии тоҷикӣ пеш аз Низомӣ оғоз гардида буд. Гумон меравад, ки дар ин табдили чеҳраи таърихии Искандар ба чеҳраи ормонӣ аз Юнон будани ӯ, аз сарзамине, ки дар Шарқ рамзи ҳикмат буд ва ҳикмати юнонӣ пайравони зиёде, мисли Форобӣ ва Ибни Сино дошт, омили асосӣ ва муассир буд. Низомӣ ва дигар шоирони форсигӯй чеҳраи Искандарро аз ин ҷиҳат барои офаридани тасвири ғояи шоҳи одил бештар муносиб ва мувофиқ донистаанд.


Мавзӯи пурраро инҷо бихонед >> “Хамса”-и Низомии Ганҷавӣ.

Қаблӣ“Ҳафт пайкар”-и Низомии Ганҷавӣ – Хамса
БаъдӣҶойи Низомӣ (Низоми Ганчави) дар адабиёти форсии тоҷикӣ