Хафт пайкар-и Низомии Ганчави – Хамсаи Низоми. “Ҳафт пайкар”-и Низомии Ганҷавӣ – Хамса
Маснавии “Ҳафт пайкар” баёни зиндагиномаи Баҳроми Гӯрро аз рӯзи таваллудаш то ғайб заданаш дар бар мегирад. Барои ҳамин як номи он “Баҳромнома” мебошад. Онро шоир дар 14 моҳи рамазони соли 593 ҳиҷрӣ мутобиқ ба 31 июли соли 1197 мелодӣ ба охир расонидааст. Маснавии мазкур асарест, ки ба назм оварданашро касе аз муаллиф хоҳиш накардааст. Онро шоир бо хости дили худ ба қалам овардааст.
Қаҳрамони асосии маснавии “Ҳафт пайкар”-и Низомии Ганҷавӣ Баҳроми Гӯр аслан шахси таърихист. Баҳром писари Яздгирди Сосонӣ буда, бо номи Баҳром шуҳрат дошт. Барои он ки дилбастагии тамом ба шикори гӯр дошт, лақаби Баҳроми Гӯрро ба ӯ додаанд. Ӯ дар таърих ҳамчунин бо ишқбозиҳояш ва доштани майл ба айшу ишрат машҳур мебошад.
“Ҳафт пайкар”-и Низомӣ бо он сар мешавад, ки подшоҳи сосонӣ Яздгирди хомандеш бист сол фарзанд меёфт, вале ҳеч намезист. Вақте ки Баҳром таваллуд мешавад, ӯро бо маслиҳати донишмандони ситорашинос ба Яман назди ҳокими он ҷо ба парваришгоҳ мефиристад, то ки:
Олати хусравиш бардӯзад,
Адаби шоҳияш даромӯзад…
Парваришгоҳи ӯ чунон бояд,
К-аз замин сар бар осмон сояд.
Ҳокими Яман барои Баҳром қасри Хаварнақро месозонад. Ин қаср хосияти аҷибе дошт, ки дар як рӯз се бор ранги худро дигар мекард: субҳдам сабз буду чоштгоҳӣ зард ва дар ҳавои абрӣ сафед.
Баҳром дар Яман асли ҳамаи илмҳои замонааш, аз ҷумла ҳандаса, нуҷум, забонҳои арабӣ, форсӣ ва юнониро фаро гирифта, дар аспсаворию силоҳдорӣ ва паҳлавонӣ шуҳрат меёбад. Вай махсусан шикори гӯрро дӯст медошт. Рӯзе ӯ бо як тир шеру гӯреро, ки ба ҳам омада буданд, аз пой меафтонад. Дафъаи дигар аждаҳоеро кушта, ба ганҷе, ки бори сад шутур буд, соҳиб мегардад. Ҳамаи ин ҳунарнамоиҳои Баҳромро рассомон дар деворҳои қасри Хаварнақ нигошта буданд.
Рӯзе Баҳром аз дашт баргашт ва дар Хаварнақ ба хуррамӣ мегашт, ҳуҷраеро дид дарбаста, пурсид, ки ин хона қуфлбаста чарост, хазинадор калидро овард ва вақте дари хонаро кушод, дид, ки дар нақши девор сурати ҳафт пайкари зебо аз ҳафт кишвар нигошта шудааст ва дар миёни онҳо Баҳром истодааст. Ва дабири пайкари ӯ бар сараш навиштааст:
К: “- Он чунон аст ҳукми ҳафт ахтар,
К-ин ҷаҳонҷӯй чун барорад сар,
Ҳафт шаҳзодаро зи ҳафт иқлим
Дар канор оварад чу дурри ятим”.
Вақте ки Баҳром он навиштаро хонд, дар шигифт бимонд дар фусуни фалак ва меҳри он духтарони зеборӯйро дар дилаш ҷой кард ва ба хазинадорон супориш дод, ки ҳеч касеро ба ин хона роҳ надиҳанд. Вале худаш вақт-вақте ки маст мегашт, ба он ҷо мерафт ва он луъбатони ҳурсириштро тамошо мекард.
Ҳафт пайкар дар ӯ нигошта хуб,
Ҳар яке з-он ба кишваре мансуб.
Духтари ройи Ҳинд Фаврак ном,
Пайкаре хубтар зи моҳи тамом.
Духти Хоқон ба ном Яғмоноз,
Фитнаи луъбатони Чину Тароз.
Духти Хоразмшоҳ – Нозпарӣ,
К-аш хироме ба сони кабки дарӣ.
Духти Сақлобшоҳ – Насриннӯш
Турки чинитирози румипӯш.
Духтари шоҳи Мағриб – Озарюн
Офтобе чу моҳи рӯзафзун.
Духтари Қайсари Ҳумоюнрой
Ҳам ҳумоюну ҳам ба ном – Ҳумой.
Духти Кисро зи насли Кайковус
Дурсатӣ ному хуб чун товус.
Баҳром, ин “биёбонии арабпарвард”, аз вафоти падараш огоҳӣ меёбад ва ҳам мефаҳмад, ки шаҳриён ва лашкариён ба тахти шоҳӣ ба ҷойи фарзанди шоҳи хомкору ҷаврпеша пирмарди хирадмандеро баргузидаанд. Баҳром ба Эрон лашкар мекашад. Ба ӯ шарт мегузоранд, ки тоҷи шоҳиро аз байни ду шери жаён бигирад. Баҳроми далер онро иҷро мекунад ва соҳиби тахту тоҷи меросӣ мешавад ва роҳи адлу додро пеш мегирад.
Расми инсоф дар ҷаҳон овард,
Адлро сар ба осмон овард.
Кард бо додпарварон ёрӣ,
Бо ситамкорагон ситамкорӣ…
Мардумӣ кард дар ҷаҳондорӣ,
Мардумӣ беҳ зи мардумозорӣ…
Мардумӣ карду мардумандӯзӣ,
Ҳеч касро намонд берӯзӣ.
Кори олам зи нав гирифт наво,
Бар нафасҳо кушода гашт ҳаво.
Раият ҳама аз Баҳром розӣ буданд, зеро мулк обод гардид, фаровонҳосилӣ шуд, фирориён ба кишвар бозгаштанд, зиндониён озод гаштанд, дасти золимон кӯтоҳ шуд, ҳар кас мувофиқи ҳолаш мартабае ёфт, илм пеш рафт. Вақте ки дар мамлакат хушксолӣ омад, Баҳром бо шафқат дари анборҳоро баркушод ва ба мардум озуқа бахшид ва онҳоро аз марг наҷот дод. Вале пасон ба кори мамлакат бепарво шуда, бо лаҳву ишрату ноз рӯзгори дароз машғул мешавад. Духтарони шоҳони ҳафт иқлимро, ки дар қасри Хаварнақ дар Яман дида буд, мехоҳад.
Баҳром қасри Ҳафт гунбадро месозонад ва дар ҳар яке аз он гунбадҳо духтареро аз подшоҳони ҳафт иқлим мешинонад ва ҳар рӯзи ҳафта дар яке аз он гунбадҳо вақташро бо шунидани афсонаву майгусорию ишқбозӣ мегузаронад. Рӯзи шанбе дар гунбади сиёҳ (Кайвон), якшанбе – зард (Офтоб), душанбе –сабз (Моҳ), сешанбе – сурх (Миррих), чоршанбе – пирӯзагун (Уторид), панҷшанбе – сандалӣ (Муштарӣ), одина – сапед (Зуҳра).
Чун зи кишваркушои ҳафт иқлим
Ҳафт духтар ситад чу дурри ятим,
Аз ҷаҳон дил ба шодмонӣ дод,
Доди айши хушу ҷавонӣ дод.
Бо истифода аз бепарвоии Баҳром ба кори мамлакат ва рӯзҳову моҳҳо ва солҳоро бо айшу нӯш гузаронидани ӯ вазираш Ростравшани гургманишу қаллоб ва дурӯғгӯй мулки ободро хароб, хазинаҳои пурро холӣ ва зиндонҳои холиро аз ҷаврдидагон пур мекунад. Дар мамлакат бедодӣ, зулм, ситам, ҷавр ҳукмфармо мешавад. Ба гуфтаи Низомӣ:
То вазорат ба ҳукми Нарсӣ буд,
Дар вазорат худойтарсӣ буд.
Ростравшан чу з-ӯ вазорат бурд,
Ростиҳою равшаниҳо мурд.
Аз ин вазъи бади Эрон хоқони Чин воқиф мегардад ва ба он лашкар мекашад. Баҳром аз он огоҳӣ меёбад, бар зидди душман бармехезад ва мебинад, ки аз сипоҳу ганҷинаи фаровоне, ки дошт, андаке мондааст ва ӯ ба шери бедандони оҷизе монанд шудааст.
Чун сипаҳ бозҷуст, панҷ надид,
Чун ба ганҷина рафт, ганҷ надид.
Ҳам тиҳӣ дид ганҷи оганда,
Ҳам силеҳу сипаҳ пароканда.
Монд оҷиз чу шери бедандон,
Тавқ –занҷиру мамлакат – зиндон.
Баҳром барои рафъи малоли хотире, ки аз вазъи мамлакат дошт, ба шикор мебарояд ва шоҳиди он мешавад, ки шубоне сагашро барои ёри гург шуданаш ҷазо медод. Баҳром аз ин кори шубон панд гирифта, аз вазири ситамгораш Ростравшан бозхост мекунад ва пас аз шунидани шикояти ҳафт мазлум ӯро мекушад.
Шоҳ Баҳром пас аз дубора барқарор намудани адлу дод ва тартибу низом дар мамлакат ва шикаст додани лашкари хоқони Чин қасри Ҳафт гунбадро ба ҳафт мубад медиҳад ва гунбадҳоро ба оташгоҳ табдил дода, худоҷӯй мешавад ва дар ғоре нопадид мегардад.
Низомии Ганҷавӣ бо нақли саргузашти Баҳроми Гӯр аз рӯзи ба дунё омадан то дар ғор нопадид гаштанаш як нуктаро таъкид кардааст, ки дар кори мамлакатдорӣ набояд ғафлат кард ва аз ҳоли раият ва кишвар бехабар буд ва мамлакатро ба касони золиме, мисли Ростравшани вазир, дод ва мамлакатдориро ба айшу нӯш ва ишқбозӣ иваз намуд. Паҳлуи дигари ин ғоя дар достони “Хусрав ва Ширин” низ баён гардида буд.
Қаҳрамони асосии “Ҳафт пайкар”, бешубҳа, Баҳроми Гӯр аст. Ӯ аз хурдӣ дар парваришгоҳи ҳокими Яман тарбияти хуби ҳаматарафа мегирад ва барои номбардори тахти шоҳи Эрон комилан омода мегардад. Вай ҷавони тарбиятдида, бодониш, боҳунар, нотарс ба воя мерасад. Ин сифатҳои ӯ вақте ки зарурати гирифтани тоҷу тахт пас аз марги падараш пеш меояд, ба тамомӣ зуҳур мекунад. Тоҷи шоҳиро аз байни ду шери дарранда мегирад ва ба сар мегузорад.
Баҳром шоҳи одил ва бодод мебошад. Мулкро обод ва раиятро аз худ хуррам мегардонад. Аммо чанд соле аз кори мамлакат дур мешавад ва бо айшу нӯш ва ишқбозӣ шуғл меварзад. Бо истифода аз ин касоне монанди Ростравшан тамоми корҳои неки ӯро дар Эрон барбод медиҳанд, ба ҷойи адлу дод зулму бедодиро пеш мегиранд. Хатари истилои лашкари кишварҳои бегона таҳдид мекунад. Баҳром аз ин бохабар шуда, аз айшу нӯш даст мекашад ва аз нав кори мамлакатро пеш мебарад ва адлу додро барқарор менамояд.
Мавзӯи пурраро инҷо бихонед >> “Хамса”-и Низомии Ганҷавӣ.
