Ҳодии Сабзаворӣ (1797 — 1876), маъруф ба Ҳоҷӣ Мулло Ҳодӣ файласуф, мантиқшинос ва шаҳиртарин орифу барҷастатарин намояндаи мактаби фалсафии Исфаҳон ё худ ҳикмати мутаолия маҳсуб мешавад. Осори фалсафиаш иборатанд аз: «Асрор-ул-ҳикам», «Манзумаи ҳикмат», «Манзумаи мантиқ», «Шарҳи «Маснавӣ»-и -и Ҷалолиддини Балхӣ», «Дуои сабоҳ», «Дуои ҷавшани кабир», «Набарос-ул-худо», «Ҳодий-ул-музалийин фи усул-ид-дин», «Ал- Муҳокамот вал муқовамат», «Олам-ул-мисол», «Ал-Миқёс фил-фиқҳ», «Шарҳ-ул-абҳосил муфийда», «Роҳ-ул-афроҳ», «Раҳиқ» ва ғайра. Мулло Ҳодӣ дар ин осор таълимоти худро доир ба худошиносии асил, ки комилан як сохтори фикрии устуворе мебошад ва дар натиҷаи шуҳуди ирфонии кулли воқеият ба миён омадааст баён месозад, ба асрори ҳастӣ роҳ ёбад ва бо назари рӯҳонии худ онро дарк намояд. Вай ҳамчун ҳаким тавонист таҷрибаи илоҳиётшиносии худро дар шакли мафҳумҳои санҷидашуда таҳлил намояд ва баъдан ин мафҳумҳоро дар низоми фалсафиаш муттаҳид созад.
Назарияи вуҷуди Мулло Ҳодӣ дорои низоми дақиқи маъниву мафҳумҳои эҷодшудае мебошад, ки фарқу тақсими вуҷуд ба мафҳум ва ҳақиқати он асос ёфтааст. Нахустин масоили мавриди баҳс дар таълимоти худшиносии Ҳодии Сабзаворӣ, масъалаи «бадоҳати вуҷуд» мебошад, яъне вуҷуд ба ҳеҷ гуна шарҳу тавзеҳ ва таърифи муаян эҳтиёҷ надорад. Аз ин рӯ, ба қавли ӯ, он чизҳое, ки файласуфони пешин нисбати таърифи вуҷуд гуфтаанд, «таърифи лафзӣ» мебошад, ки мавҷудияти ҳар чиз ба вуҷуд марбут аст ва ҳар навъ моҳият барои таҳаққуқи худ ба он эҳтиёҷ дорад ва он ҷо чизе маълумтару маъруфтар аз вуҷуд нест, ки тавассути он идроки вуҷуд мумкин бошад. Тибқи ин бурҳон таърифи вуҷуд ба ҷуз тарҷумаи як мафҳум аз як забон ба забони дигар ё табдили як лафз бо лафзи дигар нест ва он моҳияти вуҷудро ошкор намесозад. Аз ин рӯ, Мулло Садро натиҷа мегирад, ки мафҳуми вуҷуд аз маъруфтарини ашёст ва вуҷуди он, ки ҳақиқати баситаи нурия мебошад ва ҳайсияти зоташ ҳайсияти имтиноъ аз одам ва маншаияти осор аст, дар ғояи ноаёнӣ мебошад.
Аз назари Сабзаворӣ он чизе, ки ба мафҳуми вуҷуд дар олами воқеии хориҷӣ мутобиқу мувофиқ аст, ин моҳияти мавҷуда набуда, балки ҳақиқати вуҷуд мебошад, ки дар шакли мавҷудияти махсус моҳиятан маҳдуд аст. Ин мавҷудиятҳои махсус манбаъҳое мебошад, ки аз онҳо мафҳуми мувофиқи вуҷуд берун омадааст. Дар олами мафҳумҳо «моҳият» бар «вуҷуд» муқаддамтар буда, дуюмӣ дар аввалӣ ҳувайдо мешавад, вале дар олами воқеӣ, баръакс, вуҷуд бар моҳият муқаддам аст ва моҳият дар вуҷуд зуҳур мекунад. Ин ба он маъност, ки моҳият чизе ҷуз шаклҳои мухталифи муайянияту маҳдудияти ҳақиқати вуҷуд нест.
Мувофиқи таълимоти мутафаккир вуҷуд дар мартабаи мафҳумии ба зоҳиромада дар мавқеи дур аз ҳақиқати вуҷуд қарор дорад ва охирӣ барои ақли оддии одамӣ дастрас нест. Он барои зеҳни одамӣ танҳо дар мартабаи фавқулҳисӣ ошкор мегардад, яъне оқил пас аз интиқол аз ҳиссу идроки маъмулӣ ба худшиносӣ, ҳақиқати вуҷудро маърифат мекунад. Маҳз ин тарзи маърифатро дар таълимоти ирфонӣ завқ меноманд.
Мулло Ҳодӣ дар «Асрор ул-ҳикам» масъалаи моҳият ва вуҷудро баррасӣ намуда, ба баёни «завқи таркибия» бармегардад. Ҳар як мавҷуди мумкин завқи таркибӣ аст, вуҷуде дорад ва моҳияте. Ва он вуҷудро ду ваҷҳ аст: ваҷҳе илал Лоҳ ва ваҷҳе ба моҳияти имкония. Ва ҳар вуҷуде мабдаи натиҷа аст хоҳ натиҷаи хориҷӣ ва хоҳ натиҷаи зеҳнӣ. Ва аз ин ҷост, ки мафҳуми вуҷудро тафсир кардаанд ба ин ки вай ҳамонест, ки тавассути он шайъ фоил ва мунфаил мешавад. Ва натиҷа низ ду ҷиҳат дорад: ҷиҳати нурония (вуҷуд) ва ҷиҳати зулмония (моҳият). Пас, ҷиҳати нуронии натиҷа мустанадаст ба ваҷҳул Лоҳ дар мабдаи натиҷа ва ҷиҳати зулмонии натиҷа мустанад аст ба ваҷҳи моҳият дар мабдаи натиҷа, яъне олӣ ба олӣ ва донӣ ва донӣ.
Асоси ҷаҳонбинии илоҳиётии Мулло Ҳодиро худшиносии ирфонӣ ташкил медиҳад. Маҳз дар ҳамин чорчӯбаи фалсафӣ масоили ҳастӣ–вуҷуд, аз қабили бадоҳати вуҷуд, ҷанбаҳои мафҳумӣ ва ҳақиқии вуҷуд, аз вуҷуди маҳз ва мутлақ (яъне Офаридгор), вуҷуди мунбасит, нисбат ва таносуби моҳият ва вуҷуд, модда ва сурат, ваҳдат ва касрат, муҷаррад ва мушаххас, ташкики вуҷуд ва маротиби он, таҳаввули олами моддӣ, нафс ва бадан, ҳамчунин масъалаҳои воҷиб ва мумкин, ҳодис ва қадим, иллат ва маъмул, ҷавҳару араз ва нисбати онҳо, ки ба зоҳир монанд ва ба ботин мутазод фарқ мекунад, баррасӣ гаштанд.
Худшиносии ирфонии мутафаккир ба заминаи устувори тавҳиди исломӣ асос ёфтааст, ки бидуни он мавҷудияти таълимоти илоҳиётии ирфонӣ имконнопазир аст. Аммо аз рӯи моҳият ва ҷаҳонбинии умумӣ таълимоти худшиносии ирфонии Сабзаворӣ таклифи ҷаҳонфаҳмии исломӣ нест. Вуҷуди мутлақ ва ҳақиқӣ – Офаридгор дар таълимоти ӯ нисбатан муҷаррадтар аст ва он натанҳо нахустмабдаъ ва нахустсабаби тамоми мавҷудот, чӣ муҷаррад ва чӣ моддӣ, балки иллати доимии мавҷудияти онҳо низ мебошад. Агар дар тавҳиди исломӣ ягонагӣ ва ваҳдати табиату Холиқ инкор ва фавқулвуҷудии мутлақи Сонеъ тасдиқ карда шавад, пас дар низоми илоҳиёти ирфонии мутафаккир, аз ҷумла дар таълимоти ирфонӣ – ваҳдати вуҷудӣ мушоҳида мешавад.
Дар таълимоти маърифатии мутафаккир масъала нисбатан мураккабтар аст. Ин масъала дар таълимоти ӯ ба ду қисмати асосӣ тақсим мешавад: маърифати ашё ва зуҳуроти олами моддӣ ва маърифати Офаридгор. Мулло Ҳодӣ дар маърифати олами моддӣ дар мавқеи донисташавандагии он қарор дорад ва барои ин қисмати низоми ӯ эътирофи ваҳдат ва ягонагии маърифати ҳиссӣ ва ақлӣ хос мебошад. Ин шаклҳои маърифатро мутафаккир дар қисмати табииёт, он ҷое, ки масъалаи нафсҳои наботӣ, ҳайвонӣ ва нотиқаи инсонӣ баррасӣ мешавад, таҳқиқ менамояд. Маҳз дар чунин масоили назарӣ-маърифатӣ, аз қабили моҳияти илм-дониш, қобилиятҳои маърифатии инсон, маърифати ҳиссӣ ва анвои он, маърифати ақлӣ ва шаклҳои он, нақши қувваҳои нафсонӣ дар ҷараёни маърифати олами моддӣ, масъалаҳои таҷдид, донишҳои ҳусулӣ ва ҳузурӣ, тафсилӣ ва иҷтимоӣ, феълӣ ва инфиолӣ, моҳият ва аҳамияти ҳадс, шуҳуд ва мартабаи он, вале масоили ҳақ ва ботил будани дониш бошад, дар асарҳои ба мантиқ дахлдоштаи ӯ таҳлилу таҳқиқ шуданд.
Калидвожаҳо: акидахои фалсафии Ходии Сабзавори, ақидаҳои фалсафии Ҳодии Сабзаворӣ.
