Қонунияти ба вуҷудоии давлат ва ҳуқук дар таносуб аз омилҳои он умумияти эътирофшударо доро аст, ки мавҷудияти он дар ҳама халқу миллатҳо дар арафаи бунёди давлатдориашон мавҷуд аст. Ба сифати чунин қонуниятҳо мумкин аст ин сабабҳоро номар кард: 1. Тақсимоти бузурги ҷамъиятии меҳнат=зироаткорон, чорводорон, ҳунармандон, моҳидорон ва ғ.; 2. Пайдоиши моликият=хусусӣ, шахсӣ, ҷамоавӣ; 3. Ташаккули синфҳо=мехнаткашон, маъмуриятчиён, дороён, ҳокимон, коҳинон.; 4. Мураккабшавии муносибатҳои ташкилӣ идоракунӣ ва зарурияти идораи муносибатҳои ҷамъиятӣ; 5. Зарурияти танзими муносибатҳои хуқуқии байни аъзоёни ҷамъият. 6. Зарурияти муайян намудани мақоми ҳуқуқии амволи шахсӣ ва ҷамоа.
Нисбат ба ҳуқуқи табиӣ бошад вай қабл аз пайдоиши давлат вуҷуд дошта дар аҳди ҳокимияти ҷамоавӣ то ҳадде рушд ёфтааст. Омили пайдоиши он мураккаб шудани муносибати байни нахустинсонҳо ва мураккабшавии муносибатҳои оилавӣ ва авлодӣ буд. Ҳуқуки табиӣ дар он даврон дар паҳнои ҳокимияти ҷамоавӣ амал мекард.
Назарияҳои асосии бавуxудоии давлат ва ҳуқуқ. Дар омӯзиши сабабҳо ва қонуниятҳои пайдоиши давлат ва ҳуқуқ андешаҳои гуногун ва назарияхои мухталифи олимони назариётчӣ ва мутахассисони таърихи ҳуқуқ мавҷуд аст. Ин назарияҳо натиҷаи аз дидгоҳҳои мухталиф баҳо додан ба воқеияти пайдоиши давлат аст, ки ба унсурҳои ҷудогона ва сабабҳои мушаххас диққати бештар дода мешавад. Дар илми назарияи давлат ва ҳуқук чунин андешаю назарияҳои мухталифро доир ба пайдоиши давлат ва ҳуқуқ назарияхои пайдоиши давлат ва ҳуқуқ меноманд. Дар илми ҳуқуқшиносӣ чунин назарияҳо маълум ва машҳур аст:
Назарияи илоҳии пайдоиши давлат ва ҳуқуқ, ки пайдоиши давлат ва ҳуқуқро мансуби қудрати илоҳи медонад.
Назарияи табиии пайдоиши давлат ва ҳуқуқ, ки пайдоиши давлат ва ҳуқуқро натиҷаи инкишофи табиии муносибатҳои иҷтимоӣ меҳисобад. Ҳуқуқ ва давлат барои қонеи талаботи табиии инсон, ки барои зиндагии фардӣ ва иҷтимоӣ мувофиқат мекунад ба миён омадааст.
Назарияи органикии пайдоиши давлат ва ҳуқуқ, ки онҳо давлат ва ҳуқуқро чун организмҳои зинда эътироф намуда, пайдоиши давлат ва ҳуқуқро натиҷаи инкишофи организми зинда мешуморанд.
Назарияи марксистӣ-асоси пайдоиши давлат ва ҳуқуқро дар тақсимоти меҳнат, пайдоиши моликияти хусусӣ ва пайдоиши синфҳои доро ва нодор бо муборизаи оштинопазири онҳо.
Назарияи зӯроварии пайдоиши давлат ва ҳуқуқ, ки асоси пайдоиши давлат ва ҳуқуқро дар уроварӣ ва ҷангҳо мебинад.
Назарияи шартномавии пайдоиши давлат ва ҳуқуқ, ки асоси пайдоиши давлат ва ҳуқуқро дар шартнома ва қарордоди байни халқ ва ҳоким шарҳ медиҳад.
Мафҳум ва намудҳои навъҳои таърихии давлат ва ҳуқуқ.
Давлат ва ҳуқук дар масири инкишофи худ чанд давраҳои муайянро бо вижагиҳои хоси ташкили идора, нерӯхои истеҳсолкунанда ва синфу табақахои мавҷуда паси сар намудаанд, ки дар илми ҳуқуқшиносӣ онҳо чун навъҳои таърихии давлат шинохта мешаванд. Навъҳои таърихии давлат вобаста ба аломатҳои гуногун ба намудҳои мухталиф тақсим мешаванд. Намудҳои нисбатан маъмули эътирофшудаи он ин форматсионӣ ва тамаддунӣ мебошад. Навъҳои форматсионӣ вобаста ба форматсияиҳои ҷамъиятӣ тақсим мешаванд:
-навъи давлат ва ҳуқуқи ғуломдорӣ,
– навъи давлат ва ҳуқуқифеодалӣ,
– навъи давлат ва ҳуқуқи капиталистӣ,
– навъи давлат ва ҳуқуқи сотсиалистӣ.
Вобаста ба тамаддунҳо бошад давлат ва ҳуқуқро мумкин аст ба навъҳои мухталиф вобаста ба тамаддунҳо ҷудо намуд. Дар ин навъи давлат ва ҳуқуқ омилҳои фарҳангӣ, динӣ ва рӯҳӣ ба инобат гирифта мешавад. Мисол, давлат ва ҳуқуки тамаддунӣ элинистӣ, давлат ва ҳуқуқи тамаддуни шарқи қадим, давлат ва ҳуқуқи анъанавии африқоӣ, давлат ва ҳуқуқи тамаддуни мусулмонӣ, давлат ва ҳуқуқи асрҳои миёнаи аврупоӣ ва ғ.
Таърифҳои давлат. Давлат падидаи сиёсӣ ва ҳуқуқист, ки бо вазифа ва таъиноти муайян дар ҷомеа амал менамояд. Гузашта аз он давлат дар масири таърих навъҳо ва шпаклҳои мухталифи худро паси сар кардааст. Аз ин рӯ, аз қадим баҳо нисбат ба воқеияти ин падида якзайл ва умумӣ буда наметавонад. Вобаста ба табиати сиёсӣ, ҳуқуқӣ ва иҷтимоӣ давлатро ба тарзҳои гуногун таъриф додаанд. Мисол, В.И. Ленин давлатро вобаста ба моҳияти синфиаш чунин таъриф додааст: «Давлат машинаест, ки барои нигоҳдории ҳукмронии як синф аз болои синфи дигар хизмат мекунад». Аммо ин таъриф ба мазмуни давлатҳои демократӣ, ки аз ҷониби халқ таъсис ёфта барои идораи умум хизмат менамояд мувофиқат намекунад. Таърифи нисбатан умумиятдоштаи давлат айни ҳол чунин аст: «Давлат ин шакли ташкили ҳокимияти сиёсист, ки бо мақсади иҷрои вазифаҳои синфӣ ва ё дигар вазифаҳое, ки аз табиати ҷомеаи дахлдор ба миён меояд, фаҳмида мешавад».
