“Махзан-ул-асрор”-и Низоми Ганчави – Хамса. Махзан ул асрор.
“Махзан-ул-асрор” маснавии динию ахлоқӣ ва фалсафӣ буда, дар таърихи 24 рабеъулаввали санаи 572 ҳиҷрӣ мутобиқ ба 30 сентябри соли 1176 ба итмом расидааст.
Буд ҳақиқат зи шумори дуруст
Бисту чорум зи рабеи нахуст.
Аз гаҳи ҳиҷрат шуда то ин замон
Понсаду ҳафтоду ду афзун бар он.
“Махзан-ул-асрор” аз оғози анъанавӣ дар маснависароӣ (ҳамд, наът, мадҳ ва фаслҳои муқаддимотӣ), бисту ду мақолат ва анҷоми китоб иборат мебошад. Мавзӯи онро худи муаллиф хеле дақиқ муайян намудааст ва гуфтааст:
Мояи дарвешию шоҳӣ дар ӯ,
Махзани асрори илоҳӣ дар ӯ.
Баёни масъалаҳои офариниши одам (мақолати аввал), офариниши олам (мақолати савум), эътибори мавҷудот (мақолати шашум), офариниш (мақолати ҳаштум), намудори охирзамон (мақолати даҳум) ба мавзӯи асрори илоҳӣ, масъалаҳои тарки шууноти (корҳои) дунявӣ (мақолати нуҳум), накуҳиши ғафлат (мақолати чаҳордаҳум), парастишу таҷрид (гӯшанишинӣ) (мақолати ҳафтдаҳум), дар видои манзили хок (мақолати дувоздаҳум), истиқболи охират (мақолати нуздаҳум) ба мавзӯи дарвешӣ, масъалаҳои адл (мақолати дувум), риояти шоҳ бо раият (мақолати чаҳорум) ба мавзӯи шоҳӣ дахл дорад. Илова бар ин дар маснавии мазкур аз хусуси бевафоии дунё (мақолати ёздаҳум), накуҳиши ҷаҳон (мақолати сездаҳум), вақоҳати абнои (бадиҳои аҳли) аср (мақолати бистум), накуҳиши рашкбарон (мақолати понздаҳум), чобукравӣ (мақолати шонздаҳум), накуҳиши дурӯён (мақолати ҳаждаҳум), фазилати одамӣ бар ҳайвонот (мақолати ҳафтум) ва васфи пирӣ (мақолати панҷум) сухан меравад, ки ба мавзӯъҳои вазъи замона ва ахлоқ вобаста мебошад.
Дар ҳар мақолат пас аз зикри матлаби аслӣ ҳикоят ё достоне барои тасдиқ ё тақвияти он оварда мешавад. Аз ин ҷиҳат “Махзанул-асрор” маснавии Саноии Ғазнавӣ “Ҳадиқат-ул-ҳақиқа”-ро ба хотир меорад. Дар бораи он ки ин ду маснавӣ бо ҳам иртиботе доранд, худи Низомӣ ишора намудааст.
Нома ду омад зи ду номусгоҳ,
Ҳар ду мусаҷҷал ба ду Баҳромшоҳ.
Он заре аз кони куҳан рехта
В-ин дуре аз баҳри нав ангехта.
Он бадар оварда зи Ғазнӣ алам
В-ин зада бар сиккаи румӣ рақам.
Гарчи дар он сикка сухан чун зар аст,
Сиккаи зарри ман аз он беҳтар аст.
Аз ду Баҳромшоҳе, ки муаллифи “Махзан-ул-асрор” ёд овардааст, яке Баҳромшоҳи Ғазнавист, ки Саноӣ “Ҳадиқат-улҳақиқа”-ро ба ӯ бахшидааст ва дигаре Фахриддин Баҳромшоҳ аст, ки маснавии Низомӣ ба номи ӯст.
Шабоҳати сохторӣ ва услубии маснавиҳои зикршудаи ин ду шоир боиси он гардидааст, ки баъзеҳо “Махзан-ул-асрор”-ро низ мисли “Ҳадиқат-ул-ҳақиқа” аз асарҳои ирфонӣ шуморанд. Дорои мазмунҳои сӯфиёна будани аксари назираҳо ба “Махзан-уласрор” низ дар ин натиҷагирӣ бетаъсир нест. Ҳол он ки дар асл ин тавр нест.
Ғояи асосии “Махзан-ул-асрор” таъкиди бевафоии дунё ва аҳли он, намондани адлу инсоф ва мардумӣ буда, шоир гуфтанист, ки адлу инсоф, тақвову парҳезро бояд пеш гирифт ва фаромӯш набояд кард, ки охирзамон ҳаст. Чунончи:
Давлати дунё кӣ таманно кунад,
Бо кӣ вафо кард, ки бо мо кунад?…
Ҳар варақе чеҳраи озодаест,
Ҳар қадаме фарқи маликзодаест.
***
Кист фалак? Пиршуда бевае.
Чист ҷаҳон? Дардзада мевае.
Ҷумлаи дунё зи куҳан то ба нав
Чун гузарандаст, наярзад ба ҷав.
***
Додгарӣ шарти ҷаҳондорӣ аст,
Шарти ҷаҳон, бин, ки ситамгорӣ аст.
Ҳар кӣ дар ин хона шабе дод кард,
Хонаи фардои худ обод кард.
***
Расми ситам нест ҷаҳон ёфтан,
Мулк ба инсоф тавон ёфтан….
Мамлакат аз адл шавад пойдор,
Кори ту аз адли ту гирад қарор.
***
Чанд, Низомӣ, дари дунё занӣ?
Хезу дари дин зан, агар мезанӣ.
***
Тоат кун, рӯй битоб аз гуноҳ,
То нашавӣ чун хаҷилон узрхоҳ.
Ҳосили дунё чу яке соат аст,
Тоат кун, к-аз ҳама беҳ тоат аст.
Мавзӯи пурраро инҷо бихонед >> “Хамса”-и Низомии Ганҷавӣ.
